Pan-Arabizm
{{•}}Arap milliyetçiliği
{{•}}Arap sosyalizmi
{{•}}Antiemperyalizm
{{•}}Antisiyonizm|kurucusu=Mişel
Eflak
Selahaddin
el-Bitar|kapanış=|renkler=
Siyah, kırmızı,
beyaz ve yeşil
(Pan-Arap renkleri)|birleşme=Arap
Baası
Arap Baas Hareketi
Arap Sosyalist
Hareketi|ardılı=Baas Partisi\ <small>(Irak ağırlıklı
hizip)</small>
Baas Partisi\ <small>(Suriye ağırlıklı
hizip)</small>|gazete=El-Baas|slogan=وحدة،
حرية، اشتراكية
("Birlik, Özgürlük, Sosyalizm")|başlık=Baas Partisi
bayrağı}} Arap Sosyalist Baas
Partisi (, ) Zeki el-Arsuzi'nin
ortakları, Mişel Eflak ve Selahaddin
el-Bitar tarafından
Suriye'de kurulmuş bir siyasi partiydi. Parti,
Arap milliyetçiliği,
pan-Arabizm, Arap
sosyalizmi ve
anti-emperyalist çıkarları karıştıran bir
ideoloji olan Baasçılığı benimsedi. (, baas
"rönesans" veya "diriliş" anlamına gelir) Baasçılık, Arap
dünyasının tek bir devlette birleştirilmesi
çağrısında bulunur. "Birlik, Özgürlük,
Sosyalizm" sloganı ile Arap birliğine ve Arap
olmayandan gelen kontrole ve müdahaleye karşı özgürlüğe atıfta bulunur.
Parti, 7 Nisan 1947'de Eflak ve el-Bitar liderliğindeki Arap Baas Hareketi ile el-Arsuzī liderliğindeki Arap Baasının, Arap Baas Partisi olarak birleşmesiyle kuruldu. Parti, yalnızca Irak ve Suriye'de iktidara sahip olmasına rağmen, diğer Arap ülkelerinde de hızla şubeler kurdu. Arap Baas Partisi 1952'de Ekrem el-Havrani liderliğindeki Arap Sosyalist Hareketi ile birleşerek Arap Sosyalist Baas Partisini kurdu. Yeni kurulan parti göreceli olarak başarılıydı ve 1954 seçimlerinde Suriye parlamentosundaki en büyük ikinci parti oldu. Bu, Suriye Komünist Partisinin artan gücüyle birleştiğinde, Mısır ve Suriye'nin bir birliği olan Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin (BAC) kurulmasına yol açtı. Fakat birliktelik başarısız olacaktı ve 1961'deki bir Suriye darbesi birliği feshetti.
BAC'nin dağılmasının ardından Baas Partisi yeniden kuruldu. Ancak BAC sırasında askeri aktivistler, Baas Partisinin kontrolünü sivillerin elinden almak için askeri komiteyi kurmuştu. Bu arada Irak'ta yerel Baas Partisi şubesi, Ramazan Devrimi'ni düzenleyerek iktidarı ele geçirmiş, ancak birkaç ay sonra iktidarı kaybetmişti. Askeri Komite, Eflak'ın rızasıyla, 1963'teki 8 Mart Devrimi'nde Suriye'de iktidara geldi.
Eflak, el-Bitar ve Münif er-Razzāz liderliğindeki bir sivil hizip ile Salah Cedid ve Hafız Esad liderliğindeki Askeri Komite arasında hızla bir güç mücadelesi gelişti. İki hizip arasındaki ilişkiler kötüleştikçe Askeri Komite; er-Razzâz, Eflak ve destekçilerinin liderliğindeki Ulusal Komutanlığı deviren 1966 Suriye Darbesi'ni gerçekleştirdi. 1966 darbesi Baas Partisi'ni Irak hakimiyetindeki Baas hareketi ile Suriye hakimiyetindeki Baas hareketi olarak ikiye böldü.
Parti, 7 Nisan 1947'de Şam, Suriye'de Mişel Eflak (Antakyalı bir Hristiyan), Selahaddin el-Bitar (Sünni Müslüman) ve Zeki el-Arsuzi'nin (ateist) takipçileri tarafından Arap Baas Partisi olarak kuruldu. Diğer bölgesel şubeler, 1940'ların sonlarında ve 1950'lerin başlarında Irak, Yemen ve Ürdün gibi Arap ülkelerinde kuruldu. Varlığı boyunca, Ulusal Komutanlık (tüm Arap işlerinden sorumlu organ), en çok Suriye işlerine odaklandı. 2. Ulusal Kongre Haziran 1954'te toplandı ve yedi kişilik bir Ulusal Komutanlık seçildi; Eflak, Bitar ve Ekram el-Havrani seçildi ve Suriye Bölgesel Şubesini temsil etti. Ürdün Şubesini temsil etmek üzere ise Abdullah Rimavi ve Abdullah Navas seçildi. Kongre, 1952'de Arap Sosyalist Hareketi ile Baas Partisinin birleşmesini onaylaması açısından dikkate değerdir.
Suriye Bölgesel Şubesi 1940'larda ve 1950'lerde öne çıktı; 1954 parlamento seçimlerinde Suriye Bölgesel Şubesi parlamentoda 22 sandalye kazanarak ülkedeki en büyük ikinci parti oldu. Seçimlere katılan Baas Partisi üyelerinin yüzde 90'ı parlamentoya seçildi. Halk Partisi ve Ulusal Parti tarafından temsil edilen geleneksel partilerin başarısızlığı, Baas Partisinin kamuoyundaki güvenilirliğini güçlendirdi. Bu pozisyon sayesinde parti, iki üyesini kabineye alabildi; Bitar, Dışişleri Bakanı olarak atandı ve Halil Kallas, Ekonomi Bakanı oldu. Yeni, güçlendirilmiş konumu; Suriye'nin 1958'de Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin (BAC) kurulmasına yol açan Cemal Abdünnasır'ın Mısır'ıyla birleşmesine destek toplamak için başarıyla kullanıldı.
24 Haziran 1959'da, Irak Bölgesel Şubesi Bölge Sekreteri Fuad er-Rikabi, Ulusal Komutanlığı, BAC'ye karşı komplo kurarak Arap milliyetçi ilkelerine ihanet etmekle suçladı. Bu eleştiriler ışığında Baas, Arap ülkeri ve diğer ülkelerdeki üniversitelerden Irak, Lübnan, Ürdün, Güney Arabistan, Körfez, Arap Güneyi, Arap Mağrip, Filistin ve Parti öğrenci örgütlerinden delegelerin katıldığı 3. Ulusal Kongresini (27 Ağustos - 1 Eylül 1959) topladı. Kongre, 1958'de Eflak ve Bitar tarafından parti içi istişare olmaksızın kararlaştırılan Suriye Bölgesel Şubesinin kapatılmasını onaylaması, ve Ürdün Bölgesel Şubesi Bölge Sekreteri Rimavi'nin ihraç edilmesi nedeniyle dikkate değerdir. Rimavi ihraç edilmesine tepki gösterdi, kendi partisi olan Arap Sosyalist Devrimci Baas Partisini kurdu ve bu parti orijinaliyle rekabet etmek için rakip bir Ulusal Komutanlık kurdu. Ulusal Komutanlık Irak'taki sorunlara 2 Şubat 1960'ta Talib eş-Şibib'i Bölge Sekreteri olarak atayan Geçici Bölge Komutanlığını atayarak yanıt verdi ve 15 Haziran 1961'de Ulusal Komutanlık, Rikabi'yi partiden ihraç etti.
Irak'ta, Irak Bölgesel Şubesi, Abdülkerim Kasım'ın iktidarı ele geçirmesini ve ardından Irak monarşisini ortadan kaldırmasını desteklemişti. Iraklı Baasçılar, Kasım'ı Irak'ı BAC'ye sokacağına ve Arap milliyetçi cumhuriyetini genişleteceğine inandıkları gerekçesiyle desteklediler. Ancak bunun bir oyun olduğu kanıtlandı ve Kasım iktidarı aldıktan sonra bağımsız bir Irak politikası başlattı. Misilleme olarak Baas Partisi, Şubat 1959'da Kasım'a yönelik bir suikast düzenlemeye çalıştı, ancak (genç Saddam Hüseyin tarafından yönetilen) operasyon başarısız oldu. Kasım, genç Baasçı subay Ahmed Hassan el-Bekir liderliğindeki Ramazan Devrimi'nde devrildi, devrimin Amerikan Merkezi İstihbarat Teşkilatı (CIA) tarafından desteklendiği söylenir. Gizliliği kaldırılan belgeler ve eski CIA görevlilerinin ifadeleri, CIA'e daha önce Parti içindeki yüksek rütbeli bir muhbir tarafından Temmuz 1962'de daha önceki bir Baasçı darbe planı hakkında bilgi verilmiş olmasına rağmen, doğrudan bir Amerikan müdahalesi olmadığını gösteriyor. Kasım'a karşı bir askeri darbe başlatmak için ayrı bir plan üzerinde Archie Roosevelt Jr. ile birlikte çalışan ve daha sonra 1968'in sonundan Haziran 1970'e kadar CIA'in Irak ve Suriye'deki operasyonlarının başına geçen CIA yetkilisi, Baas Partisi'nin eylemlerine karşı herhangi bir müdahaleyi reddetmiştir.1 Irak Bölgesel Şubesi, iktidara geldiğinde, hizipçilik yüzünden o kadar parçalanmıştı ki, sözde müttefikleri, Kasım 1963'te onları iktidardan uzaklaştırmak için bir karşı darbe gerçekleştirdi.
Ağustos 1960'ta toplanan 4. Ulusal Kongre, Eflak ve Bitar'ın liderliğini eleştirdi, Suriye Bölgesel Şubesi'nin yeniden kurulması çağrısında bulundu ve partinin Arap milliyetçiliğine bağlılığını vurgularken, partinin daha sosyalist karakterini vurguladı. Bir yıl sonra, Suriyeli General Abdülkerim en-Nahlavi, 28 Eylül 1961'de Suriye Arap Cumhuriyeti'nin yeniden kurulmasına yol açan bir darbe gerçekleştirdi.2
Baasçı bir devlet kurmanın zorlukları, parti içinde hatırı sayılır ideolojik tartışmalara ve iç mücadeleye yol açtı. Irak Bölgesel Şubesi, kendisini Marksist olarak tanımlayan Ali Salih es-Sadi'nin hakimiyeti altına girdi. İdeolojik yöneliminde Suriye Bölgesel Şubesi Bölge Sekreteri Hammud eş-Şufi3 partinin birkaç ideolojik teorisyeninden biri olan Yasin el-Hafız ve gizli Askeri Komite'nin bazı üyeleri tarafından desteklendi. Marksist kanat, Irak ve Suriye bölgesel şubelerinin “sosyalist planlama”, “köylüler tarafından yönetilen kolektif çiftlikler”, “işçilerin üretim araçları üzerindeki demokratik kontrolü” ve Sovyet tarzı sosyalizmin belirli bir öykünmesini yansıtan diğer talepler çağrısında bulunduğu 6. Ulusal Kongre'de (Ekim 1963'te) yeni bir zemin kazandı. Partisinin bu dönüşümüne öfkeli olan Eflak, nominal liderlik rolünü korudu, ancak Ulusal Komutanlık bir bütün olarak radikallerin kontrolü altına girdi.
1963'te Baas Partisi iktidarı ele geçirdi, o andan itibaren Baas, Suriye'de resmi olarak tanınan tek siyasi parti olarak işlev gördü, ancak parti içindeki hizipçilik ve bölünme, birbirini takip eden hükümetlere ve yeni anayasalara yol açtı. 23 Şubat 1966'da Askeri Komite'nin gayrı resmi başkanı Salah Cedid liderliğindeki bir darbe, Eflak'ı ve Bitar'ın kabinesini devirdi. Darbe, Cedid'in Büyük Suriye hırslarını destekleyen "bölgeci" (kutri) kampı ile "milliyetçi" (kavmi) fraksiyon olarak adlandırılan iktidar fraksiyonundaki daha geleneksel olarak pan-Arap arasındaki hizip rekabetinden kaynaklandı. Cedid'in destekçileri, Eflak ve akranlarından daha solcu olarak kabul edilir. Cedid'in muhaliflerinden birkaçı kaçmayı başardı ve Lübnan'ın Beyrut kentine kaçtı. Cedid, partiyi daha radikal bir yöne kaydırdı. O ve destekçileri, 6. Parti Kongresi'nde muzaffer aşırı sol çizginin destekçisi olmasalar da, şimdi onun pozisyonlarını benimsemeye başlamışlardı. Eskiden Eflak ve el-Bitar liderliğindeki ılımlı hizip, partiden tasfiye edildi.
Birkaç yıl sürse de, 1966 darbesi, biri Suriye'nin, diğeri Irak'ın egemen olduğu iki rakip Ulusal Komutanlığın kurulmasıyla sonuçlandı. Bununla birlikte, hem Irak'ta hem de Suriye'de, Bölgesel Komutanlığı parti gücünün gerçek merkezi haline geldi ve Ulusal Komutanlık üyeliği büyük ölçüde fahri bir pozisyon haline geldi, çoğu zaman liderlikten uzaklaştırılan figürlerin hedefi oldu. Bölünmenin bir sonucu olarak, Zeki el-Arsuzi, Suriye yanlısı Baas hareketinde Baasçı düşüncenin resmi babası olarak Eflak'ın yerini alırken, Irak yanlısı Baas hareketi hala Eflak'ı Baasçı düşünceninde de jure babası olarak görüyordu.
Baas Partisi'nin teşkilat yapısı, partinin 1947'deki 1. Ulusal Kongresi'nde onaylanan İç Tüzüğü (An-Nidhāmu-d-Dākhilī) değiştirilerek
Ulusal Komutanlık, Ulusal Kongre oturumları arasında partinin yönetici organıydı ve bir Genel Sekreter tarafından yönetiliyordu. Ulusal Kongreler arasında, Ulusal Komutanlık, Ulusal Danışma Konseyi (Arapça: al-majlis al-istishari al-quami) tarafından sorumlu tutuldu. Ulusal Danışma Konseyi, partinin bölgesel şubelerinden temsilcilerden oluşan bir forumdu. Ancak, Ulusal Danışma Konseyi üye sayısı bölge şubesinin büyüklüğüne göre kararlaştırıldı. Ulusal Kongre, partinin disiplin organı olan Ulusal Komutanlığı, Ulusal Mahkemeyi ve parti lideri olan Genel Sekreteri seçti. Partinin politika ve prosedürlerini kongre delegeleri belirledi.
1954'ten önce parti Yürütme Komitesi tarafından yönetiliyordu, ancak bu organ, diğerleriyle birlikte 2. Ulusal Kongre'de değiştirildi. Baasçı jargonunda "Ulus" Arap milleti anlamına gelir, bu nedenle Ulusal Komutanlık, Arap dünyasında Baas hareketi için en yüksek politika oluşturma ve koordinasyon konseyini oluşturdu. Ulusal Komutanlığın, Bölge Komutanlığına benzer birkaç bürosu vardı. Ulusal Komutanlık oturumları aylık olarak yapıldı. Bunlardan Ulusal İrtibat Bürosu, partinin bölge şubeleri ile teması sürdürmekten sorumluydu.
Bölge terimi, partinin onları ayrı ulus devletler olarak kabul etmeyi reddetmesini yansıtıyordu. Baasçıların dilinde "Bölge" (quṭr); Suriye, Irak veya Lübnan gibi bir Arap devletidir. Tüm il şubelerini birleştiren Bölge Kongresi, bölgenin en yüksek otoritesiydi ve bir Bölge Komutanlığı, belirli bir bölgedeki parti liderliğini, disiplin denetiminden sorumlu organ olan Bölge Mahkemesini, bölgesel parti liderini ve Bölge Sekreterini seçerdi. Bölge Kongresi, il şubelerinden gelen delegelerden oluşurdu; diğer üyeler ancak gözlemci olarak katılırdı. Bölge Kongresi, partinin son Bölge Kongresinden bu yana performansını değerlendirmekten ve aynı zamanda bir sonraki Bölge Kongresine kadar sürecek olan yeni dönem için yeni politikalar oluşturmaktan sorumluydu. Bu sürenin ne kadar süreceğine Bölge Komutanlığı karar verirdi. Bölge Komutanlığı, Şube Komutanlığına benzer şekilde bürolar aracılığıyla çalışır ve haftalık oturumlar için bir araya gelirdi.
Bölge Komutanlıklarının altında şubeler vardı. Şube, en az iki ila beş alt şubeden oluşuyordu ve il düzeyinde faaliyet gösteriyorlardı. Şube, belirli aralıklarla bir komutanlık ve bir sekreter (lider) seçtiği bir kongre düzenlerdi. Komutanlık, örneğin İşçi Bürosu ve Sekreterlik Bürosu gibi bürolar aracılığıyla faaliyet gösteriyordu. Şubenin altında, üç ila beş bölümden oluşan ve "partinin periyodik bir kongre düzenleyen en düşük seviyesi olan" alt şube vardı. Bazı alt şubeler merkezi otoriteden bağımsızdı ve kendi komuta ve sekreterlerini seçerken, diğer alt şubeler üst şubelere dahil edildi. Bu durumlarda alt şube sekreteri, üst şube tarafından atanırdı.
İki ila beş divizyondan oluşan bir bölüm, büyük bir şehir mahallesi, bir kasaba veya bir kırsal bölge düzeyinde işlev görürdü. Beş üyeden oluşan kendi komutanlığını seçer, ancak alt şube komutanlığın sekreterini atardı. Bölümün altında divizyonlar vardı. Bir divizyon, bir divizyon komutanı tarafından kontrol edilen iki ila yedi daireden oluşuyordu. En düşük seviye daireydi. Temel organizasyon birimini oluşturan üç ila yedi üyeden oluşuyordu. Bu tür Baasçı gruplar, bürokrasi ve ordunun her yerinde ortaya çıktı. Partinin bekçi köpeği olarak işlev gördüler ve bir kamu idaresi içinde etkili bir gizli gözetim biçimiydiler.
Askeri Örgüt, Baas'ın sivil sektöründekilere benzer şubelerden oluşuyordu. Ancak, sivil kesimden farklı olarak, Askeri Örgüt ayrı bir Askeri Büro tarafından kontrol edilirdi ve periyodik Askeri Kongreler düzenlerdi. Askeri Örgüt ve Sivil Örgüt, Bölge Kongresi'nde bir araya gelirdi.
Baas Partisi'nde üç tür üyelik kategorisi vardı: aktif üye (Arapça: udw ämil), çırak üye (Arapça: udw mutadarrib) ve destekçi (Arapça: firqa). Aktif üye, parti biriminin tüm resmi toplantılarına katılmak zorundaydı, parti seçimlerinde oy kullanma hakkı vardı ve parti başkanlığına aday olabilirdi. Suriye Bölgesel Şubesinde bir üyenin çırak statüsüne terfi etmesi için destekçi olarak 18 ay geçirmesi ve ardından aktif üye statüsüne terfi etmesi için 18 ay daha beklemesi gerekiyordu.
En başından beri parti, kendisini "Arap Birliği Partisi" olarak adlandıran parti ile Arap milliyetçi düşüncesinin bir tezahürüydü. Partinin selefi Arap Baas Hareketinin pan-Arap eğilimleri, 1945-1947 yılları arasında Zeki el-Arsuzi'nin Arap Baasından üyeler alarak güçlendirildi. Parti tüzüğünün birinci maddesinde "Araplar tek millettir. Bu milletin tek bir devlette yaşama hakkı vardır. [Böylece] Arap anavatanı bölünmez bir siyasi ve ekonomik birim oluşturur. Hiçbir Arap diğerlerinden ayrı yaşayamaz." ifadesi geçer.
Arap milliyetçiliğine olan içten inancını ifade etmek için Eflak, "ebedi mesaja sahip tek Arap ulusu" terimini kullandı. Parti ideolojisi ve genel olarak Baasçılık, Arap ırkının saflığı veya etnik şovenizm gibi kavramlara değil, aydınlanma döneminden ödünç alınan idealist düşüncelere dayanıyordu. Ortadoğu uzmanı Tabitha Petran'a göre partinin ideolojisinin temel fikri şöyleydi:
Arap ulusunun tarihte kalıcı bir varlıktır. Arap ulusu, felsefi olarak - sosyal ve ekonomik bir oluşum olarak değil - farklı biçimlere ilham veren üstün bir gerçek olarak kabul edilir, en yüksek katkılarından biri İslam biçimini alır. Arabistan, Bereketli Hilal ve Kuzey Afrika halklarını modelleyen, onları İslami değerlerle, özellikle Arap dili ve Arap kültürüyle donatan İslam değil, İslam'ı da yaratan Arap milletiydi. Arap ulusunun bu anlayışı, Arapların tarihe katkısına örtük olarak avantaj sağlar. Öte yandan, Arap çöküşü, dini değil, ahlaki olan arındırıcı ve manevi bir eylemle aşılabilir."
İlk Baas, köylülerin ve işçilerin karşı karşıya olduğu sorunlara çok az ilgi gösterdi. Hanna Batatu'nun belirttiği gibi, "Eflak görünüşte temelde şehirliydi. Köylüler hiçbir zaman onun özel ilgi konusu olmadılar. Yazılarında, ülkenin çiftçilerine yoğun bir ilginin ifadesi hemen hemen hiç yoktur." Köylülerden ve onların karşı karşıya olduğu sorunlardan Eflak'ın bazı eserlerinde söz edilirken, onlara veya karşı karşıya oldukları meselelere neredeyse hiçbir derinlik verilmemiştir. Bir örnek verecek olursak, bir örnekte Eflak, "[milli mücadele] ... ancak Arapların genelliğine dayandırılabilir ve bunlar sömürüldükleri takdirde onun içinde yer almayacaklardır" der. İkinci olarak, Eflak'ın geleneksel toprak ağalarına karşı hiçbir zaman resmi bir düşmanlığı olmadı. Bu tür meseleler ancak Ekrem el-Havrani önde gelen bir parti şahsiyeti haline geldiğinde ve "geçici Baasçılar" iktidara geldiğinde önem kazanacaktı. 1. Yürütme Komitesindeki dört üyeden köylülerin ve işçilerin sorunlarına çok dikkat eden tek kişi Vahib el-Ganim'di, çünkü diğer üyelerde (Eflak, Selahaddin el-Bitar ve Celil es-Sayyide) bir orta sınıf terbiyesi vardı ve orta sınıf değerlerine sahip çıktılar.
İlk parti örgütü, kırsal alanlarda hiçbir zaman derin bir takipçi kitlesi oluşturmadı. Aslında, partinin kuruluş kongresinde 217 delege arasında sadece bir köylü ve bir işçi vardı. Delegelerin çoğu ya okul öğretmeni ya da üniversitelere devam eden öğrencilerdi. Ekrem el-Havrani'nin Arap Sosyalist Partisi (ASP) Baas Partisi ile birleştiğinde, köylü kökenli ASP üyelerinin çoğunluğu Baas Partisi'ne katılmadı, bunun yerine Havrani'nin kişisel takipçileri oldular. Bununla birlikte, Baas üyelerinin çoğunluğu kırsal kesimde yetişiyordu. 1958'de Suriye Bölgesel Şubesi'nin ve Askeri Komite'nin dağılmasından doğan "Geçici Baas", görünüm, politika ve ideoloji açısından daha kırsaldı.
"Birlik, özgürlük, sosyalizm" sloganı Baasçı düşüncenin temel ilkesidir. Birlik, bağımsız ve güçlü bir Arap ulusunun yaratılması anlamına geliyordu. Özgürlük, liberal demokrasi değil, sömürge baskısından kurtulma, konuşma ve düşünce özgürlüğü anlamına geliyordu. Eflak, Baas Partisinin en azından teoride, geçiş döneminde halka danışmadan halkı yöneteceğine ve yol göstereceğine inanıyordu, ancak parti içi demokrasiyi destekledi. Son ilke olan 'sosyalizm', Batı'da tanımlandığı şekliyle bir sosyalizm değil, Arap sosyalizminin benzersiz bir biçimi anlamına geliyordu. Baasçı düşünceye göre, sosyalizm Muhammed'in yönetimi altında ortaya çıkmıştı. Arap sosyalizminin orijinal yorumu "ne kadar devlet kontrolü veya ekonomik eşitlik gerekliydi" gibi sorulara cevap vermiyordu. Bunun yerine Arap milletini ve halkını genel olarak sömürgecilik ve baskıdan kurtarmaya odaklandı.
Mısır ve Suriye birliği olan Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin (BAC) başarısızlığından sonra, Baas Partisi iki ana gruba ayrıldı: Bölgeselciler (Arapça: Qutriyyun) ve Milliyetçiler (pan-Arap) (Arapça: Qawmiyyun). Mısır ile birlik çöktüğünde, Baas Partisi zor durumda kaldı, parti hala Arap birliğini aradı, ancak BAC'nin dağılmasına karşı çıkmadı ve Cemal Abdünnasır'ın yönetimindeki Mısır ile başka bir birlik aramak istemedi. Ancak birlikçi bir parti olduğu için parti liderleri bu konudaki tutumlarını açıklayamadılar. Sonuç, Baas Partisi içindeki Arap milliyetçiliği yanlıları kararlı Nasırcılara dönüşürken, daha ılımlı Arap milliyetçilerinin ise Nasır yanlısı Sosyalist Birlikçiler partisini kurmaları oldu. Hem Nasır'a hem de birlik dönemine olan inancını yitirmiş insanların önderlik ettiği üçüncü grup, Baas Partisi'nde kaldı ve pan-Arabizm'in uygulanabilirliğine inanmayı bıraktı. 21 Şubat 1962'de Ulusal Komutanlık, pan-Arap projesiyle ilgili olarak, önce BAC'nin başarı ve başarısızlıklarından bahsederek, ancak BAC'nin Nasır'ın Mısır'ı ile merkezi olmayan bir federal birlik olarak yeniden kurulmasını talep ederek açıklamayı sonlandırdığı yeni bir politika yayınladı. Pek çok sıradan üye, politikadaki bu değişikliğe karşı çıktı; birçok üye hem pan-Arabizm hem de Eflak'ın devam eden parti yönetimi karşısında hayal kırıklığına uğradı.
Suriye Bölgesel Şubesi yeniden kurulduğunda, illerdeki üyelerinin çoğunluğu cemaat kökenliydi – Dürzi, Nusayri veya İsmaili. İl parti üyelerine, Suriye Bölgesel Şubesinin, aslında il şubeleri ve Ulusal Komutanlık ile iletişim hattını kesen feshi hakkında bilgi verilmedi. 1962'de Bölgeselcilerin 5. Ulusal Kongre'de kabul edilen "Mısır ile birliğin geçmişteki hataları dikkate alarak yenilenmesi" sloganını destekledikleri doğru olsa da bu sloganı bir propaganda sloganı olarak ele aldılar, uygulanabilir bir hedef olarak değil.
Parti üyeleri arasında pan-Arap projesi konusunda hissedilen hayal kırıklığı, partinin sosyalizm yorumunun radikalleşmesine yol açtı. Suriye Komünist Partisi'nin eski bir üyesi olan Yasin el-Hafız, partinin radikalleşmesinin öncülerindendi. Pan-Arap projesine karşı çıkmamakla birlikte, Arap sosyalizmi kavramını, Marksizmi yerel koşullara uyarlayan bilimsel ve devrimci bir sosyalist ideolojiye dönüştürmek istedi. Hayatının büyük bir bölümünde ılımlı bir sosyalist olan Cemal el-Etâsi, 1963'te Arap sosyalizminden vazgeçilmesi ve sınıf mücadelesinin toplumda itici güç olduğunu iddia ederek "neredeyse Marksist bir sosyalizm kavramının" benimsenmesi çağrısında bulundu.
Suriye Bölgesel Sekreteri Hammud eş-Şufi, kelimenin tam anlamıyla Suriye Bölgesel Örgütü'nün başkanı olarak kısa görev süresi sırasında partinin Marksist fraksiyonunun lideri oldu. Şufi, Bölgesel Komutanlığın Organizasyon Bürosu başkanı olarak konumu nedeniyle, Suriye Bölgesel Şubesi hiyerarşisinin tepesine birçok Marksist veya Marksist eğilimli üye toplamayı başardı. Ali Salih es-Sadi liderliğindeki radikal sosyalistler, 1963'te Irak Bölgesel Şubesinin kontrolünü ele geçirdiler ve bu da partinin ideolojisinin resmi olarak radikalleşmesine yol açtı.
6. Ulusal Kongre'deki delegeler, partinin ideolojisi hakkında bir tüzük yazmaktan sorumlu bir İdeoloji Komitesi seçtiler. Sonuç, Çıkış Noktaları belgesiydi. 6. Ulusal Kongre tarafından onaylanan belge, Arap birliğini ikincil bir role indirgemiş ve sosyalizmi ön plana çıkarmıştır. Marksist kavramlar Baasçı kavramların yanında birbirinin yerine kullanılmıştır; ancak belge, belirli fikirlerin Marksist kökenli olduğunu açıkça kabul etmekte isteksizdi. Çıkış Noktaları, partinin geleneksel ideolojisinden bir kopuş yaratmasa da partinin eski muhafızlarını sosyalizme değil Arap birliğine öncelik vermekle ve Baasçılığı kapsamlı bir teori haline getirmedeki başarısızlıklarıyla eleştirdi. Belgeler, Arap birliğinin ilerici olduğunu söylerken, önemli olmasının nedeni değişti. Belgede şunlar yazıyordu: "Arap birliği, sosyalist bir ekonominin inşası için vazgeçilmez bir temeldir." Eflak ayrıca Arap birliğinin yalnızca bir ara hedef olduğuna inanıyordu, ancak klasik Baasçılığın merkezinde duruyordu. Çıkış Noktalarında, kesin olarak ifade edilmese de sosyalist bir toplum yaratma hedefi, partinin hem acil hem de ana hedefi gibi görünüyordu.
Dar görüşlü ve milliyetçi olmakla suçlanan Arap sosyalizmi kavramı, yerini "sosyalizme giden Arap yolu" kavramına bırakmıştı. Çıkış Noktaları, özel mülkiyete ilişkin klasik Baasçı görüşü eleştirdi. Klasik Baasçılar, birçok küçük burjuva unsurunu partiye almanın bir yolu olarak özel mülkiyeti desteklediler. Belge, ekonominin hakim tepelerinin millileştirilmesini, küçük burjuvazinin sosyalist ekonomiye yavaş yavaş dahil edilmesini ve ulusal burjuvazinin ve onun müttefik sınıflarının ortadan kaldırılmasını gerektiriyordu. Partiyi devlet kapitalizmini destekleyen tek bir devlete dönüşmekten korumak için, sosyalist ekonomi, emekçi kitlelerin halk katılımıyla birlikte öncü bir parti tarafından kontrol edilecekti.
Neo-Baasçılık, 1960'tan 1964'e kadar Baas ideolojisinde ortaya çıkan dramatik değişiklikler ve 1964-1966 döneminde Askeri Komitenin Suriye Bölge Şubesi ve Ulusal Komutanlığı ele geçirmesidir. 6. Ulusal Kongre, hem Ulusal Komutadaki geleneksel liderlere hem de Askeri Komitedeki pragmatistlere karşı çıkan anti-militarist bir sol tarafından partinin ele geçirilmesi anlamına geliyordu. Ordu karşıtı sol halk demokrasisi, ordunun ulusal siyasete ve halk mücadelesine karışmaması çağrısı yaptığında, Askeri Komite endişelendi. 1965'e gelindiğinde, asker karşıtı solcular "parti içindeki askeri cuntanın [Askeri Komite] sağcı karakteri ve partiyi yutmaya yönelik yıkıcı çabaları hakkında söylentiler yaymaya başladılar. Partide, komplo ve gerici eğilimlerle suçlanmayan tek bir subay yoktu." Askeri Komite, Ulusal Komutanlık ile işbirliği içinde, 7. Ulusal Kongre'de ordu karşıtı solu partiden çıkarmayı başardı. O anda Suriye Bölgesel Şubesini kontrol eden Askeri Komite, 1966 darbesinde Baas Partisi'nin de kontrolünü ele geçirdi. Ortadoğu uzmanı Avraham Ben-Tzur'a göre "[neo-]Baas, en son varyantı, günlük yaşamı ve rutini, iç cephedeki katı askeri baskı ve [diğerlerinin yanı sıra Sovyet yardımı] askeri yardım tarafından şekillendirilen ordu tarafından yönetilen bürokratik bir aygıttır."
Fuad er-Rikabi 1951 veya 1952'de Irak Bölgesel Şubesini kurdu. Şubenin kuruluşunu, Suriye'de düzenlenen 1. Ulusal Kongre'den döndükten sonra 1947'de Abdurrahman ed-Damin ve Abdulhalik el-Hudeyri'ye kadar takip edenler var.4 Diğer bir versiyon ise şubenin 1948 yılında Şii bir Müslüman olan Rikabi ve Sadun Hamadi tarafından kurulduğudur. Ancak, Efraim Karsh ve Inari Rautsi, Bölgesel Şube'nin 1940'larda kurulduğunu, ancak 1952'de Ulusal Komutanlık tarafından Baas Partisinin Bölgesel Şubesi olarak resmen tanındığını iddia ediyor. Kesin olan şey, Rikabi'nin 1952'de Bölgesel Şubenin ilk Bölge Sekreteri seçildiğidir.
Parti, başlangıçta Şii Müslümanların çoğunluğundan oluşuyordu, çünkü Rikabi esas olarak arkadaşlarından ve ailesinden destekçiler topladı, ancak yavaş yavaş Sünni egemenliğine girdi. Bölgesel Şube ve diğer pan-Arap eğilimi partileri Şii üyeleri toplamakta güçlük çektiler. Çoğu Şii, Arapların çoğunluğu Sünni olduğu için pan-Arap ideolojisini Sünni bir proje olarak görüyordu.
1958'de Haşimi monarşisini deviren 14 Temmuz Devrimi sırasında, Bölgesel Şubenin 300 üyesi vardı. Irak Bölgesel Şubesi, Irak'ın Birleşik Arap Cumhuriyeti'ne girmesini isteyeceği gerekçesiyle Abdülkerim Kasım'ın yönetimini destekledi. Kasım'ın kabinesinin 16 üyesinden 12'si Bölgesel Şube üyesiydi. İktidara geldikten sonra Kasım, eski "bağımsız Irak" geri dönerek BAC ile ilgili pozisyonunu değiştirdi. Bu dönüş, Bölgesel Şubeyi ve diğer Arap milliyetçi gruplarını rahatsız etti. Politika değişikliği nedeniyle, Bölgesel Şube, Kasım'a suikast girişiminde bulunan ancak başarısız olan Saddam Hüseyin liderliğindeki bir grup topladı.
Bölgesel Şube Ramazan Devrimi'nde iktidarı ele geçirdi. Darbe, önde gelen Bölgesel Şube üyesi Ahmed Hasan el-Bekir tarafından yönetildi. Darbeciler Nasırcı Abdüsselam Arif'i cumhurbaşkanlığına atadı, el-Bekir ise ülkenin başbakanı oldu. Ancak asıl güç, şubenin Bölge Sekreteri olan Ali Salih es-Sadi'nin elindeydi. İktidara geldikten sonra, Bölgesel Şube milisleri, Ulusal Muhafızlar aracılığıyla, komünist ve solcu unsurlara karşı Iraklı uzman Con Coughlin'in "şiddet cümbüşü" olarak adlandırdığı şeyi başlattı. Bölgesel Şube içindeki hizipçilikle birleşen bu baskıcı önlemler, Cumhurbaşkanı Arif ve onun Nasırcı destekçileri tarafından Kasım 1963'teki Irak darbesine yol açtı. Irak uzmanı Malik Müftü, Eflak'ın Arif'in darbesini, es-Sadi'nin parti içindeki konumunu zayıflattığı ve kendisininkini güçlendirdiği için desteklemiş olabileceğine inanıyor. Darbe şubeyi yer altına inmeye zorladı. Darbe nedeniyle, Bekir ve Saddam gibi önde gelen birkaç Baasçı hapse atıldı. Buna rağmen, Bölgesel Şube 1964'te el-Bekir'i Bölge Sekreteri olarak seçti.
Bölgesel Şube 1950'lerde Emir Tahir Deghayes tarafından kuruldu. Baasçılık, Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından Libya'da önemli bir siyasi güçtü. Libya Krallığı'nın sonraki yıllarında birçok aydın Baas ideolojisine ilgi duydu. Ancak, Nasırcı propagandanın yardımıyla birkaç Baasçı, üyeliğini değiştirdi ve bunun yerine Nasırcı oldu. Bu tür pan-Arap ideolojilerinin büyümesi hükümeti endişelendirdi ve bu da altmışların başlarında birkaç Nasırcı ve Baasçı subayın hapsedilmesine yol açtı. Baasçılar, Krallığın "siyasi, ekonomik ve sosyal sistemini" yıkmaya çalışmakla suçlandılar ve cezalar sekiz aydan iki yıla kadar değişiyordu. 1964'e gelindiğinde, Libya Bölgesel Şubesi, Bölge Komutanlığının altında sadece bir seviye, şube seviyesi kurmayı başarmıştı. Suriyeli uzman John Devlin, Libya Bölgesel Şubesinin 1964'te 50 ila 150 üye arasında olduğunu tahmin ediyor.
Lübnan Bölgesel Şubesi 1949-1950'de kuruldu. BAC'nin varlığı sırasında, Bölgesel Şube, Nasır'ı destekleyenler ve ona karşı çıkanlar olmak üzere iki gruba ayrıldı. Ancak 1960 Nisan'ında BAC, Bölgesel Şube organı As Sahafäh'ın BAC tarafından yönetilen Suriye'ye girişini engelledi.
Bölgesel Şube Trablusşam kentinde en güçlüydü. 1960 seçimlerinde Abdülmecid er-Rafei'nin parlamentoya seçilmesi için sadece birkaç oy eksikti. Bununla birlikte, seçim kampanyası sırasında onun için kalıcı bir sorun, Lübnan Komünist Partisi tarafından kendisine ve Bölgesel Şubeye yönelik sesli eleştiriydi. Trablusşam'da komünistler, Bölgesel Şube zaferini garantilemek için Reşid Karami'nin adaylığını desteklediler. 17 Temmuz 1961'de Rimavi liderliğindeki bir grup rakip Baasçı, Bölgesel Şubenin birkaç üyesine ateş açtı.
BAC yıllarında, Suriye Bölge Şubesinde gelişen aynı hizipçi hatlar Lübnan Bölge Şubesine de geldi. Ağırlıklı olarak Lübnan'ı temsil eden delegelerin katıldığı (Lübnan'da düzenlenen) 4. Ulusal Kongre'de, belirgin bir Nasır karşıtı birkaç karar onaylandı. Aynı zamanda, Eflak ve Bitar'a yönelik eleştiriler de şiddetliydi, hem liderlik sicilleri hem de ideolojileri eleştirildi. Parti liderlerinin (Eflak, Bitar ve diğerleri) sosyalizmin daha önemli olduğu zamanlarda pan-Arabizme öncelik vererek Mısır ile alelacele bir birliğe girdikleri, 1958'de Suriye Bölgesel Şubesini yanlış bir şekilde feshettikleri, mevcut durumu analiz etmek için Baasçı değil Marksist araçları kullanmanın gerektiği ve partinin halk sınıfları - işçiler, köylüler, zanaatkarlar ve esnaflar - arasındaki konumlarını güçlendirme ihtiyacını belirten bir karar onaylandı. Lübnan Bölgesel Şubesinin konumu nedeniyle, Eflak 5. Ulusal Kongre'de Lübnanlı delegeleri etkisiz hale getirmek için yeterli Irak Bölgesel Şubesi delegesini davet etti. Ancak aynı zamanda Lübnan Bölgesel Şubesi Havrani ve hizbine karşı çıktı. 6. Ulusal Kongrede, Lübnan Bölgesel Şubesi Cubran Mecdelani ve Halid el-Ali'yi Ulusal Komutanlığa seçti.
7. Ulusal Kongre'de Ulusal Komutanlık, Askeri Komite ile işbirliği içinde Lübnan Bölgesel Şubesinde bulunanlar gibi solcuları ya ihraç etti ya da liderlik pozisyonundan çıkardı ve en ağır durumlarda onları partiden ihraç etti. Lübnan Bölgesel Şubesi, 7. Ulusal Kongre'de Ulusal Komutanlığa üç üye seçmeyi başardı; Mecdelani, el-Ali ve Abdülmecid Rafi.
Suriye siyaseti, 1954'te Edib Çiçekli'nin askeri hükümetinin devrilmesi ve demokratik sistemin yeniden kurulmasıyla dramatik bir dönüş yaptı. Artık büyük ve popüler bir örgüt olan Baas, o yılki Suriye seçimlerinde 142 parlamento sandalyesinden 15'ini kazanarak parlamentodaki en büyük ikinci parti oldu. Suriye Komünist Partisi (SKP) dışında, Baas Partisi işçiler arasında kitlesel protestolar düzenleyebilen tek partiydi. Parti, Mısır yanlısı ve anti-emperyalist duruşları ile sosyal reformu savunmaları nedeniyle aydınlar tarafından desteklendi.
Baas ideolojik rakipleriyle, özellikle de Büyük Suriye'nin kurulmasını destekleyen Suriye Sosyal Milliyetçi Partisi (SSMP) ile hatırı sayılır bir rekabetle karşı karşıya kaldı. Baas Partisinin ana düşmanı ise sınıf mücadelesine ve enternasyonalizme verdiği destek Baas için lanetli olan SKP idi. Parlamento düzeyindeki rekabete ek olarak, tüm bu partiler (İslamcılar kadar) sokak düzeyindeki faaliyetlerde yarıştı ve ordudan destek toplamaya çalıştı.
1957'nin sonunda, SKP Baas Partisi'ni o kadar zayıflattı ki, Baas Partisi Aralık ayında Mısır ile birlik çağrısında bulunan bir yasa tasarısı hazırladı. Bu hareket çok popüler olduğunu kanıtladı. Baas liderliği 1958'de partiyi feshetti ve bazı partilerin yasadışı hale getirilmesinin Baas'tan daha fazla SKP'ye zarar vereceğine dair kumar oynadı. 1961'de Şam'da bir askeri darbe BAC'yi sona erdirdi. Aralarında Havrani ve Selahaddin el-Bitar (daha sonra imzasını geri aldı) gibi on altı önde gelen politikacı darbeyi destekleyen bir bildiri imzaladı. BAC'nin dağılmasının ardından, 1962 kongresinde Baas Partisi yeniden kuruldu. Askeri Komite bu kongrede partinin sivil kanadına kendini göstermedi. Kongre sırasında, Eflak ve Askeri Komite, Muhammed Ümran aracılığıyla ilk kez temas kurdular; komite bir darbe başlatmak için izin istedi; Eflak gerekli izni verdi.
Baas Partisi'nin Irak Bölgesel Şubesi liderliğindeki Ramazan Devrimi'nin başarısının ardından Askeri Komite, Nazım el-Kudsi'nin devlet başkanlığına karşı bir darbe planlamak için aceleyle toplandı. 8 Mart Devrimi başarılı oldu ve Suriye'de Baasçı bir hükümet kuruldu. Darbecilerin ilk emri, baştan beri tamamen Baasçı ve Nasırcılardan oluşan ve sivillerden ziyade askeri personel tarafından kontrol edilen Ulusal Devrim Komutanlığı Konseyini (UDKK) kurmaktı.
Baas Partisi iktidara gelirken bir sorun vardı; iç çekişme. Zaten küçük olan Baas Partisi üyeliğinin küçük bir azınlığı olan Askeri Komite, zorla yönetmeye çalıştı. Baas Partisi'nin 1963'ün ortalarına kadar sadece 2.500 üyesi vardı, partinin popüler bir tabanı yoktu. Üyelik genişlese bile, iktidara gelirken getirdiği otoriter yönetim biçimi daha iyi değildi ve daha da kötüleşecekti.
Diğer bir sorun da, ordu daha birleşik dururken, sivil kanadın radikal sosyalist ve ılımlı hizip arasındaki sürtüşmeyle parçalanmasıydı. Durum ne olursa olsun, Suriye Bölge Komutanlığı, Ulusal Komutanlığı zayıflatarak yavaş yavaş güçlerini topladı. Bunların hepsi 1966 Suriye darbesinde doruğa ulaştı.
Partinin Suriye'de kurulmasının ardından Baasçı fikirler Arap dünyasına yayıldı. Ürdün'de Baasçı düşünce ilk olarak 1940'ların sonlarında, özellikle üniversitelerde Doğu Şeria'ya yayıldı. Bölgesel Şube 1951'e kadar kurulmasa da üniversitelerde öğrencilerin ve profesörlerin Baasçı düşünceyi tartıştıkları çeşitli toplantılar yapıldı. İdeoloji çok popüler olmasına rağmen, asıl Bölgesel Şube'nin kurulması zaman aldı. Bir grup öğretmen Kerek şehrinde Bölgesel Şubeyi kurdu. Başlangıçta Abdurrahman Şukyar'ın sahibi olduğu klinik şubenin buluşma yeri olarak kullanılıyordu. Behcet Ebu Garbiyah, Bölgesel Şubenin Batı Şeria'daki ilk üyesi oldu. Batı Şeria'da, şube en çok Kudüs ve Ramallah şehirlerinde faaliyet gösteriyordu.
1. Bölge Kongresi 1951 yılında Abdullah Rimavi'nin evinde yapıldı. Kongre, "partinin gelecekteki seyrini" belirledi. Ertesi yıl, 2. Bölge Kongresi, bu sefer Abdullah Navas'ın evinde yapıldı. Bir Bölge Komutanlığı seçildi ve Rimavi şubenin Bölge Sekreteri olarak atandı. Şugyar, Garbiyah ve Navas, Bölge Şubesi Merkez Komitesinde görev yapmayı kabul ettiler. Rimavi ve yardımcısı Navas, etkili liderler olduğunu kanıtlayacaklardı.
Hem Rimavi hem de Navas 1950 ve 1951 seçimlerinde bağımsız olarak parlamentoya seçildiler (o zamanlar şube yasal bir parti değildi). 1951 seçimlerinde şube meclise üç üye seçmeyi başardı. Rimavi, 1956 seçimlerine kadar parlamentodaki koltuğunu korumayı başardı. Bu seçimlerin hiçbiri demokratik değildir. Şukyar, 1951 seçimleri sırasında, görüşleri radikal olduğu için yetkililer tarafından hapsedildi. Seçim gününe bir aydan kısa bir süre kala, Amman'daki İngiliz Büyükelçiliği, Şukyar'ın kolay bir zafer kazanacağını tahmin etmişti Ancak, seçimin demokratik olmayan doğası nedeniyle Şukyar seçilemedi. Oylama modellerinin kanıtlayacağı gibi Baasçı adaylara oy veren seçmenler Doğu Şeria'da İrbid ve Amman'da, Batı Şeria'da ise Kudüs ve Nablus'ta yaşıyorlardı.
Şukyar, Güney Ürdün'deki sürgünü sırasında, boş zamanlarını Marksist ve Leninist literatürü okuyarak geçirdi. Hiçbir zaman komünist olmadıysa da, Şukyar komünist kavramları desteklemeye başladı. Sürgünden dönüşünde, Bölgesel Şubeyi Ürdün Komünist Partisi ile bir seçim cephesine katılmaya ikna etmeye çalıştı. Ancak Bölgesel Şube liderleri Rimavi, Navas, Garbiyah ve Munif er-Razzaz bu fikre karşı çıktılar ve bunun üzerine Şukyar Baas Partisi'nden ayrıldı.
Rimavi ve Navas, 1952'de yapılan 2. Ulusal Kongre'de Ulusal Komutanlığa seçildiler. 6. ve 7. Ulusal Kongre'de Bölgesel Şube Razzaz'ı Ulusal Komutanlığa seçti.
Baas Partisi'nin kurulmasının ardından Kuveyt ve Suudi Arabistan'da bölgesel şubeler kuruldu. Kısa bir süre sonra Kuzey Yemen ve Güney Yemen'de şubeler kurdu. Tunus'ta, 1950'lerde bir Bölgesel Şube kuruldu, ancak varlığının büyük bir kısmı için yeraltına zorlandı.5 Suudi Bölgesel Şubeleri, kendilerini 7. Ulusal Komutanlıkta temsil etmesi için Ali Gannäm'ı seçti. Suudi Baasın 1966 bölünmesinden sonra hangi tarafı tuttuğu şu anda bilinmemekle birlikte, 1973'ten 1980'e kadar Sawt al-Tal'iyya adlı bir gazete yayınladı. Şube, Suudi kraliyet ailesinin ve Amerikan emperyalizminin ateşli bir eleştirmeniydi. Üyelerinin çoğunluğu Şii Müslümanlardı.6 1963 sonlarında Sudan'da Baas hücreleri kuruluyordu ve hatta Mısır'da bir Baas hücresinin kurulduğuna dair söylentiler bile vardı.
Makaleler ve dergiler
Bibliyografya
Orijinal kaynak: baas partisi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page